İstanbulda 9nçı TRT World Forum tämamlanğanda, Qırğızstannıñ êlekke xökümät räise Coomart Otorbaev Törkiyäneñ diplomatik häm mädäni yoğıntısınıñ üsüen maqtadı, anı “Awrupa qıytğasınnan Aziya qıytğasına küper” dip atadı häm yaña dönyaküläm tärtipneñ formalaşuında möhim role barlığın bilgeläde.
Forumnıñ soñğı köne qısalarında “TRT World” belän söyläşkändä, Otorbaev Törkiyäneñ aktiv diplomatiyäsenä basım yasadı — ul Rusiyä-Ukraina konfliktında aradaşçı bulıp çıqtı, Ğazzä krizisı waqıtında gumanitar yärdäm kürsätte häm Global Könyaqta ışanıçlı tawış bulıp formalaştı.
“Törkiyä üzeneñ unikal geografik urını arqasında barlıq yaqlardan da yoğıntılı ilgä äwerelä,” — dip äytte Otorbaev. “Ul Awrupa belän çiktäş, şul uq waqıtta, Aziyagä işek bulıp tora. Şuşı üzgä xäldä Törkiyä tağın da yoğıntılıraq bula bara.”
Otorbaev fikerençä, Törkiyäneñ yoğıntısı — global diplomatiyädän alıp sanlı iqtisadqa qadär — bıyılğı “TRT World Forum”da kütärelgän “Global yañartu” temasınıñ ruxın çağıldıra.
“Törkiyäneñ tawışı torğan sayın nığraq işetelä — ul aradaşçı bularaq qına tügel, regionnar, tsivilizatsiyälär häm ideyalär arasında küper bularaq ta,” — dip östäde ul.
Törki dönyada yaña üseş çorına yul açu
Otorbaev Änkaranıñ törki tellärdä söyläşüçe illär öçen êş röxsätlären ciñeläytü qararın xupladı, monı “bezneñ illärne yaqınaytu öçen bik möhim adım” dip atadı.
“Törkiyä Törki däwlätlär oyışması qısalarında konstruktiw rol uynıy, duslıqnı nığıta, iqtisadi mönäsäbätlärne yaxşırtu häm xalıqara bäyläneşlärne arttıru öçen tırışa,” — dip östäde ul.
Otorbaev, forumda “Üzäk Aziyada Mädäni Diplomatiyä häm Urtaq Şäxeslek: Regional Bäyläneşlärgä yul” temasına bağışlanğan sessiyädä qatnaşıp, törki illär arasında iqtisadi bäyläneşlärne mädäni bäyläneşlär belän tulılandıru kiräklegen bilgeläde.
“İqtisadi mönäsäbätlärebez üsä, ämma bez ber-berebezne mädäni yaqtan da tanırğa tieş,” — dip äytte ul. “Geografik yaqtan bez ber-berebezgä yıraq, ämma här däwlätneñ tırışlığı belän yaqınaya barabız.”
Ul Törki däwlätlär oyışması qısalarında urtaq festivallar, belem birü programmaları häm mädäni almaşular kebek initsiativalarnıñ regional xezmättäşlek häm totrıqlılıqnı arttıru öçen möhim rol uynayaçağın äytte. “Mädäni almaşunı institutsionalizatsiyäläw tiz arada näticä biräçäk,” — dip östäde ul.
Törkiyäneñ diplomatik aktivlıgın maqtap, Otorbaev ilneñ kiläse üseş basqıçı fän, texnologiya häm innovatsiyägä nigezlänü kiräklegen assızıqladı.
“Bügenge dönyada innovatsiyä häm sanlı iqtisad ölkäsendä lider bulu global liderlıq öçen möhim,” — dip äytte ul. “Törkiyä inde bu ölkädä möhim rol uynıy — küp sanda belem birü oyışmaları, fänni açışlar häm yaña produktlar barlıqqa kilä. Yäş häm sanlı texnologiyälärgä yünälgän xalıq bu ölkädä tağın da kübräk näticälärgä ireşäçäk.”
Global yañartu häm G2 diplomatiyäseneñ qaytuı
Otorbaev, forumnıñ üzäk teması “Global yañartu: İske tärtiptän yaña çınbarlıqqa” turında fikeren belderep, AQŞ ilbaşı Donal’d Trampnıñ bu êtapnı tizlätep, üzgäreşlärgä etärgeç birüçe iñ zur faktor buluın bilgeläde.
“AQŞ dönyada iñ zur häm yoğıntılı il — iqtisadi, xärbi häm ‘yomşaq köç’ yağınnan,” — dip äytte ul. “AQŞta bulğan waqıyğalarnı, anıñ êçke säyäsäten häm tışqı säyäsäten iğtibarsız qaldıru mömkin tügel.”
Ul Trampnıñ “Amerikanı qabat böyek it” (MAGA) şigare belän ikençe möddätendä yañadan global qatnaşuınıñ xalıqara mönäsäbätlärgä yoğıntı yasawın assızıqladı.
“Min anıñ aktivlığı häm ideyaları bezneñ dönyanı barlıq keşelek öçen ğadelräk itär dip ömetlänäm,” — dip äytte Otorbaev häm 6 noyabr’dä 5 Üzäk Aziya liderınıñ Tramp belän C5+1 sammitına qatnaşır öçen Vaşingtonğa baruı turında belderde.
Otorbaev AQŞ ilbaşı belän Qıtay liderı Si Tsinpin arasında Busanda uzğan oçraşunıñ ähämiyäten assızıqladı, bu oçraşu “G2” sammitı dip ataldı — AQŞ häm Qıtaynı global êşlärdä citäkçe dip tanıtu termını.
“G2 — planetabızda iñ möhim dialog,” — dip bilgeläde Qırğızstannıñ êlekkege xökümät räise. “İñ zur ike il — iqtisadi häm ‘yomşaq köç’ yağınnan — dialogqa moxtac. Alarnıñ pozitsiyäläre bik yış qarşılıqlı, ämma dialog añlaw häm yaqınaytu yulları birä.”
Coomart Otorbaev Busan sammitın “döres yünäleşkä adım” dip atadı häm Vaşington belän Pekinnıñ monı näticäle dip bäyäläwen assızıqladı. “Dönyabızda kiyerenkelekne kimetü öçen tağın da kübräk dialog kiräk bulaçaq,” — dip östäde ul.
Coomart Otorbaev Qıtay ilbaşı Si Tsinpinnıñ Global İdarä ideyasın xupladı häm Törkiyä liderı Räcäp Tayyip Ärdoğan tarafınnan täqdim itelgän “Dönya biştän zurraq” prinsipına nigezlängän BMO reformasına çaqırunı yañğırattı.
“BMO arxitekturasi 1945 yılda İkençe Bötendönya suğışı näticäsendä tözelde,” — dip äytte Otorbaev. “Läkin dönyabız üzgärde. İminlek Şurası kiñäytelergä tieş. Global Könyaq illärenä kübräk tawış birelergä tieş; başqaça, BMO strukturası bez telägänçä näticäle bulmayaçaq.”
