Küzläregezne yomığız häm ber cäyge könne küz aldına kiteregez… Tirä - yaqta ölgergän pomidor ise kilä. Tübälärdä häm balkonnarda qızıl tabalar qoyaşta yaltırap yata.
Balkonnar ceplärgä tezelgän borıçlar häm baklajannar belän tulğan. Êssedä kipkän bu yäşelçälär bizäklärgä oxşap qalğan.
Aş bülmälärendä isä pıçaq tawışları, qaynağan kästrüllär tawışları häm xatın -qızlarnıñ küñelle äñgämäläre işetelä.
Bolar — borınğı häm sezonlı ğoref-ğadätneñ tawışları häm isläre. Bolar qısqa äzerlänü ostalığın çağıldıra.
Törek xatın-qızları ğasırlar däwamında cäy mullığın qışqı ixtıyacğa äwerelderüne tradiśiyägä äyländergännär. Tomat pastası, kipterelgän yäşelçälär, ciläk-cimeş qaynatmaları, zäytün, tozlanğan yäşelçälär, tarxana aşı qatnaşması, öydä kiselgän toqmaç häm serkä.
Bu xäzinälär pıyala bankalarda häm tuqıma qapçıqlarda kiştälärne bizi. Härbersä qışnıñ ozın buluın, läkin cäyge qoyaş nurların bankalarda saqlap qalırğa mömkin ikänen iskä töşerä.
Köçle qar yawu häm hawalar salqınayu säbäple yaña ölgergän ciläk-cimeş häm yäşelçälärne, bigräk tä Anadolunıñ awıl häm tawlı cirleklärendä qullanu mömkin tügel.
Şuña kürä ğailälär cäy häm köz mullığında rizıqnı saqlaw tradiśiyäsen üzläştergän. Pomidorlardan souslar äzerlängän, borıçlar qoyaşta kipterelgän, fasol’lär peşerep saqlanğan, ciläk-cimeşlärdän qaynatma, marmelad äzerlängän.
Bu saqlaw ısulları qış däwamında tuqlanunı ğına täêmin itep qalmıy, şul uq waqıtta yäşelçä tozlağanda, ülännär kiptergändä häm ğomumän qışqa äzerlängändä böten ğailälär häm kürşelär bergä cıyılğan mädäni çara bulıp tora.
Buınnar däwamında ul mäcbüri buludan çığıp, sezonlı śikllarnı ğailä istäleklärenä häm töbäk tarixına bäylägän törek kuxnyası mirasınıñ bilgeläwçe aspektına äylängän.
Qayçandır isän qalu mäs’äläse bulğan bu ğoref-ğadätlär soñraq öy xucabikäläreneñ yolalarına äylänä. Bügenge Törkiyädä öleşçä nostal’giyädän, öleşçä kiräklektän häm öleşçä êşkärtelgän rizıqlarğa reakśiyädän ul qabat barlıqqa kilde.
Sośiolog Nurhayat Kızılkan öçen qışqa äzerlek anıñ iñ qaderle balaçaq xatiräläreneñ berse.
Kızılkan bolay dip añlata:
"Äniyem baklajannarnı tozlıy ide. Alarnıñ keçkenälären alıp östen kisep sarımsaq, petruşka häm açı borıç belän tutıra ide. Alar bankalarda tezelgän keçkenä ğaskärilär kebek kürenälär. Tozlı qıyar, tozlı käbestä, tozlı zäytünnär. Xätta tarxana aşı da kürşelär belän äzerlänä ide. Tarxana cäymälardä kipterelä, poroşok xälenä kiterelä häm bankalarda saqlana ide.
İstanbulda yäşäwçe 52 yäş’lek Ayşe Furkan Deligöz dä äbise häm änise äzerlägän qışqı rizıqlarnı äle dä xäterli.
"Äbiyem härwaqıt sliva qaynatması yasıy, şulay uq ölgermägän incirdän incir qaynatması äzerli de. Bu tämnär äle dä minem xäteremdä uyılıp qalğan. Häm min alarnı yañadan iskä töşerergä tırışam”.
Bazarlarda bügen dä här yıl fasılına xas çaqırular yañğırıy:
“Mänämän öçen, qaynatma öçen, tozlaw öçen”…
Yäğ’ni rizıq äzerläw öçen pomidor, qaynatma öçen ciläk-cimeşlär, tozlaw öçen yäşelçälär alığız.
Sośiolog Kızılkan bolay dip añlata:
"Törkiyädä qoyaşta ölgergän cäyge pomidorlarınıñ täme qışın tepliśada üsterelgän pomidorlardan bötenläy ayırılıp tora. Keşelär monı belälär, şuña kürä alar pomidorlarnı bankalarda saqlıylar. Bu aqçanı êkonomiyäläw genä tügel, a tämne dä saqlaw”.
Qışqa rizıq äzerläw — bik mäşäqat’le êş, ul küp tırışlıq taläp itä.
Kızılkan Qahramanmaraşta kürgän qızıqlı ğadätne bolay taswirlıy:"Min tarxananı bik yuqa itep cäyep kipterelüen häm çikläwek belän aşağannarın kürdem. Bu bik yaxşı fiker dip uyladım. Balalar aş aşarğa telämäslär, läkin monı räxätlänep aşarlar”.
Başqa urınnarda xatın -qızlar iyül’ ayında kilogrammlap fasol’, yäşel borçaq häm bamiya satıp alalar. Alarnı üz soklarında äz genä peşerep alalar.
Annarı bu yäşelçälär suıtıla häm paketlarğa salıp tuñdırğıçqa quyıla.
Xätta çikläweklär dä çeremäsen dip qoyaşta kipterelä.
1980–1990 yıllarda sänäğat’läşkän rizıqlar bu ğadätlärne onıttırdı diyärlek. Çit ildän kertelgän makaronnar, törgäklängän qaynatmalar häm küpläp citeşterelgän tozlı qıyarlar kiştälärne tutırdı.
Kızılkan bolay dip añlata:
“Qayberäwlär dimäk qamır basu, toqmaç kisep kipterü, qaynatma yasaw yıllar buyı buşqa kitkänme? dip uyladı. Bälki soñğı 30 yıl êçendä keşelär bolar turında uylawdan tuqtadı. Xätta xatın -qızlar da “Bügenge yäş’ qızlar bäxetle, alarğa bolarnıñ barısın da êşlärgä kiräk tügel” didelär. ‘
Läkin Kovid pandemiyäse waqıtında xällär üzgärde.
Kübräk öydä qalğan töreklär kuxnyalarda tağın da kübräk waqıt uzdırdı. Sośial media ikmäk häm qaynatma bankaların ğorurlıq simvollarına äyländerde.
Soñğı yıllarda televideniyedä yış kürsätelä torğan rizıq äzerläw tapşıruları aş-su ostalığın küñel açu çığanağına häm maqsatqa äyländerde.
Şulay itep här cäy balkonnar qızıl borıç belän çäçäk ata. Ğailälär iläklär häm tabalar tiräsendä cıyıla. Xatın - qızlar par çığıp torğan qazannar yanında reśeptlar belän urtaqlaşa.
Onıqlar äbilärennän kürsätmälär ala. Yäş’ irlär ikmäk peşerüläre belän maqtana. “YouTube” blogerları öydä qıyar tozlağannarın kürsätä, kürşelär qoymalar aşa bankalar bireşä.
Kızılkan äytkänçä:
"Bu — soñğa qalğançı tamırlarıbız belän tatulaşu xäräkäte. Bu barı tik ğoref-ğadätlärgä genä tügel, ä mäğ’näle bulğanğa da kire qaytu”.
İstanbulda yäşäwçe 83 yäş’lek Şükran Alkoç — barın da kürgän, barın da yasagan. Häm haman da däwam itä.
Alkoç bolay di:
“Här yıldağı kebek bu cäydä dä min pomidor sousı äzerlädem häm onıqlarım bik yaratqanğa törle qaynatmalar yasadım. Tuñdırğıçqa yäşelçälär quydım. Kinät qunaq kilep kersä min äzer bulam”.
Anadolunıñ törle cirlärendä ğadätlär törle. Tübälärdä kipterelgän incir, baqır tabalarda qaynatılğan yözem päkmäze, kibärgä quyılğan qaqlar, kelätlärdä alma serkäse.
Läkin härqayda maqsat ber ük: uñışnı ğına tügel, belemne, mäğ’lümatnı da saqlap qalu.
Cäy axırına yaqınlaşqanda bankalar tula.
Kiştälärne qaynatmalar, tozlanğan yäşelçälär häm tomat pastaları bizäp tora.
Ä ğıynwar citkäç alarnıñ här yotımı — cäyneñ tämen genä tügel, ä mäñgelek xatirälärne dä iskä töşerä.
Sośiolog Kızılkan süzlären bolay dip tämamlıy:
"Näticä yasap şunı äytergä kiräk – qışqa äzerlek tradiśiyäse şatlıq, ğorurlıq häm cäyge qoyaş nurların qışqa saqlawnıñ üzençälekle ısulı”.
