2012nçe yılda Franśiyäneñ üzägendäge keçkenä şähärçektä yäşäwçelär iñ yaratqan restorannarınıñ urınına dönärçe noqtası açılğaç aptıraşta qaldı. Tanılğan azıq-tölek sośiologı bulğan professor Jan-P’yer Pulennıñ ätiseneñ urının törek migrantlar satıp ala.

Tiz äzerlänüçe häm çın uram rizığı täq’dim itüe belän populyar bulğan dönärçe Awrupadağı meñnärçä filialınıñ berse. Dönärne, iñ başta, 1960nçı yıllarda Törkiyäneñ migrant êşçeläre Germaniyägä alıp kilä.

Dönäp, populyarlığı säbäple, xäzer Germaniyädä räsmi bulmağan inflyaśiyä ülçäwe bularaq qullanıla. Anı satudan yılına yaqınça 7 milliard yevro kerä.

Tik populyarlıqnıñ ikençe yağı da bar.

2024nçe yılda dönär käbabı töreklär häm nemeślar arasında mädäni añlaşılmawçanlıq mäs’äläsenä äwerelde. İke yaq ta bu rizıqnıñ üzläreneke buluın söyli.

Jan-P’yer Pulen “TRT World” qa interv’yusında “Möhacirlär belän il xalqı arasındağı bäyläneş - qabul yäisä kire qağu sorawı tiräsendä äylänä häm başqasınıñ rizığı bik açıqlawçı işarä” di.

Dönär öçen suğış

Dönärne töreklär dä, nemeślar da bik küptännän yarata. Şuña qaramastan anıñ kemneke buluı mäs’äläsendäge añlaşılmawçanlıq soñğı waqıtta xalıqara masştabqa ireşte.    

Törkiyä aprel’ ayında Awrupa Komissiyäsenä dönärneñ Berlektä maxsus status aluı öçen möräcäğat’ itte. Bu adım Germaniyä ilbaşı Frank-Val’ter Ştaynmayernıñ Törkiyägä säfäre belän ber waqıtqa turı kilde. Anıñ belän bergä Berlinnan törek dönäre citeşterüçese dä kilde.

Bu xäräkät rizıqnıñ çın xucasınıñ kem buluı häm monıñ mädäni küper simvolımı, yuqsa östenlek kürsätkeçeme buluı mäs’äläsendäge bäxäslärgä ut östäde.

Ägär birelsä, TSG statusı, Tradiśion rizıq garantiyäse, barı terkälgän citeşterü ısullarına turı kiterelgän êşlänmälärne dönär käbap dip atarğa mömkinlek biräçäk. Standartlar buyınça, dönär 3 yäşennän ölkän sıyır yäisä kürkä itennän yasalırğa tiyeş.   

Germaniyä azıq-tölek häm awıl xucalığı ministrlığı nemeś citeşterüçe berleklärennän kilgän reakśiyälärdän soñ Törkiyäneñ möräcäğaten kire qaqtı.

“Dönär käbab, hiçşiksez, Törkiyäneke”,-di 2001nçe yıldan birle Germaniyädä dönär satuçı häm Maynśta yäşäwçe 53 yäş’lek Mözaffär Cäyxan. Monnan tış, tarttırılğan it häm yäşelçä cäyelgän neçkä qamırlı laxmacunğa “Törek piśśası” diyelüenä qarşı çığa.  

Sośioantropolog Pulen möhacirlärneñ mädäni üzbilgelänüläreneñ kilgän urınnarınıñ rizıq kul’turası belän bäyläneşläre säbäple qızıqlı buluın belderä. “Bu bäyläneş yış qına ideal’läşterelä häm qayçaq serle xälgä äwerelä” di ul.   

Toronto universitetınnan rizıq tarixı professorı Djeffri M. Pilçer bu añlaşılmawçanlıqnıñ dönärneñ terkälüe belän tügel, Germaniyädäge töreklärneñ sośial’ häm mädäni statusı belä bäyle buluın söyli. “Rizıqlarnı üzebezne añlatu häm başqalardan ayırılıp toruıbıznı kürsätü öçen qullanabız. Şul säbäple, ike ayırım törkem ber ük rizıqnı üzeneke itärgä mataşqanda yanaw xis itä alabız”,-di ul.   

Säwdä köndäşlege

Dönär öçen Törkiyäneñ möräcäğaten Awrupa Berlegenä cibärgän İstanbuldağı Xalıqara dönär federaśiyäse törek dönäreneñ 1800nçe yıllarda Ğosmanlıda taraluın alğa sörä.

 Vertikal’ peşerü ısulı töreklärdä 1500nçe yıllarğa uq barıp totaşa. Ğosmanlı tarixçısı häm belem iyäse Takiyüddinnıñ vertikal’ räweştä par belän êşläwçe dönär maşinasın şul waqıtta uylap tabuı uylanıla. Älege icat İstanbulda islam fän häm texnologiyä tarixı muzeyında saqlana.

1660nçı yıllarda yäşägän tanılğan Ğosmanlı säyäxätçese Äwliyä Çäläbi ul waqıtta Ğosmanlığa kerüçe Qırımda vertikal’ räweştä peşerelüçe käbab turında citkerä. Ul xäzerge qwaqıtta döge belän ber tälinkädä tabınğa birelüçe käbabtan, möğayen, ayırılıp torğandıq.

Dönärneñ pidä yäisä lavaş ikmäge arasına quyılıp birelüçe xälen berençe bulıp kem yasawı da bäxäsle. Tik Germaniyädä dönärneñ sêndviç şikellese kiñ taralğan bulsa, Törkiyädä äle haman ikmäk häm pılaw belän tälinkädä tabınğa birelä. Bu ayırma dönärneñ Germaniyada populyar buluına öleş kertkänder.

Bu rizıq atamasın peşerelü ısulınnan ala. Törekçä “dönmäk” - äylänü süzennän kilep çıqqan dönär ut östendä äylänüçe vertikal’ şäştä äzerlänä. Nemeślar, Törkiyäneñ möräcäğate raslansa, isen üzgärtüne dä uylıy.  

Kemlek butalçıqlığı

Xalıqara dönär federaśiyäse dönärneñ sıyır yäisä sarıq itennän buluı, 3-5 mm qalınlığında telemlänüe häm bilgele külämdä toz, qara borıç, oregano, turalğan suğan, yoğurt yäisä söt belän kimendä 10 säğat’ marinadlanuı kiräklegen beldergän standart quya.

Germaniyädäge dönär citeşterüçelär, ğadättä, sıyır ite qullana häm anı kiñäş itelgän şikelle marinadlaw öçen urın bulmawın alğa sörä. Andağı noqtalarnın kübese dönärne açıq utta berböten xäldä peşermi, aldan telemlängän bularaq satıp ala.  

Pulen: “Migraśiyä belän bergä kilep çıqqan här yaña reśept rizıqnıñ başqa törle interpretaśiyäse”,-di.