İzrailneñ Ğazzägä höcümnäre däwam itüenä qaramastan, yaña kileşengän utnı tuqtatu rejimı xaräbägä äylängän Fälästin cirlegendä tormışka aşırıla başlıy. Yärdäm konvoyları, äle qayçan ğına mömkin bulmağan şikelle toyılğan kileşü nigezendä, Rafah çige aşa ütä başladı.
Bu uñışnıñ üzägendä Törkiyä tora. Ul aradaşçı häm garantiya birüçe bularak, moñarçı ışanıçsız bulgan söyläşülärneñ yünäleşen üzgärtä aldı. 29 sentyabrdä AQŞ ilbaşı Donald Tramp Ğazzädä 20 punktlı Tınıçlık planın täqdim itkändä reaktsiyälär bik saq buldı.
Plannıñ maqsatı bäreleşlärne tuqtatu, totqınnarnı almaşu häm gumanitar yärdämne kirtälärsez ütkärü. Läkin anda buşlıqlar da küp ide: tormışqa aşıru mexanizmnarı bilgesez, çigenü öçen tögäl waqıt kürsätelmägän häm kileşüneñ ütälüen täemin itüçe ışanıçlı garantiya birüçelär yuq.
İzrailneñ ike yıllıq genotsidınnan soñ ayaqta qalırğa tırışuçı “Xamas” öçen bu täqdim yaqlaw da, cawaplılıq ta täêmin itmi kebek toyıldı. Tänqıytçelär bu plannıñ tınıçlıq säyäsätennän bigräk şäxsi demonstratsiyägä oxşawın söyläde. Trampnıñ beryaqlı belderüe häm Misır, Katar kebek töp aradaşçılar belän kiñäşmäwe dä iğtibarnı cälep itte.
“Xamas”, üz çiratında, "mäcbüri garantiya" bulmıyça qoralsızlanu yäki totqınnarnı almaşu turında söyläşmäyäçägen belderde. Bu qızıl sızıq soñrak Törkiyä tarafınnan qabul itelep, tormışka aşırıldı.
Törkiyä niçek söyläşülärne üzgärtte
Törkiyä Şarm-äl-Şäyxtağı söyläşülärgä çaqırıldı, bu Änkaranıñ “Xamas” belän ışanıçlı mönäsäbätläre häm Tramp belän Törkiyä ilbaşı Ärdogan arasındağı şäxsi êlemtälärneñ näticäse ide.
Törkiyä delegatsiyäsen Milli küzläw oyışması (MIT) citäkçese İbrahim Kalin citäkläde, ul Änkaranıñ säyäsi diplomatiyäsen häm operativ êlemtälärne koordinatsiyäläde. Kalın Törkiyäneñ ışanıçlı utnı tuqtatu rejimı öçen qaraşların añlattı häm “Xamas”, AQŞ, Misır häm Katar wäkilläre arasında êlemtälärne täêmin itte.
Bu êşlärdän alda ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan AQŞka uñışlı säfär yasadı, anda ul Tramp belän Fälästin mäsäläse kebek möhim temalar turında söyläşte.
Pänceşämbe könne Tramp Ärdoğannıñ kileşüne täêmin itüdäge roleneñ möhimlegen tanıdı. Şarm-äl-Şäyx oçraşuların küzätüçelär Törkiyäneñ qatnaşuınıñ monnan alda tuqtalıp qalırlıq xälgä kilgän söyläşülärgä külämlelek häm ışanıç kiterüen bilgeläde.
Söyläşülärdä Törkiyä, Misır, Katar häm AQŞ qatnaşında dürt taraflı garantiya sisteması turında söyläşü buldı. Alar kileşüneñ ütälüen täêmin itäçäk, utnı tuqtatu bozu oçrakların küzätçäk häm totqınnarnı almaşu protsessları belän idarä itäçäk.
Bu mexanizm “Xamas”nıñ töp taläben — İzrailneñ beryaqlı ğamällärennän ışanıçlı garantiya birüçelärneñ buluın täêmin itte. Şulay uq, bu AQŞka sugışuçı taraflarnı ışandırırga säyäsi mömkinlek tä birde.
Änkaranıñ qatnaşuına başta Tel-Avivta saq kına qarasalar da, bu “Xamas”nıñ kileşüne qabul itüen täêmin itü öçen möhim bulıp çıqtı. Näticädä, başta AQŞnıñ bilgesez häm tomanlı täqdime bulgan plan strukturalaşqan, kontrolgä alınğan häm êtaplı kileşügä äylände.
Bu utnı tuqtatu kileşüe nigä üzençälekle?
Bu kileşü 2023 yıl axırında häm 2025 yıl başında bulgan ike utnı tuqtatu tırışlığınnan ayırılıp tora. Alar İzrailneñ höcümnäre häm garantiya mexanizmnarınıñ zäğiflege arqasında cimerelde.
Bu yulı garantiya mexanizmnarı — bilgelängän wazıyfalar, real waqıtlı küzätü häm küzläw komitetı — kileşüne ütäw öçen köçle struktura tudırdı. Yaña şartlar nigezendä totqınnarnı almaşu häm gumanitar yärdäm protsessları êtaplı räweştä başqarıla.
“Xamas”nıñ säyäsi byurosı täqdimne qabul itte. Kileşü Şarm-äl-Şäyxta tämamlandı. Berniçä säğat êçendä Rafah aşa Ğazzägä yärdäm maşinaları kerä başladı, bu kileşüneñ berençe sınawı buldı.
Soğud Ğaräbstanı häm Yordaniya, töp aradaşçılar bulmasa da, söyläşülärgä qatnaşıp, töbäk däräcäsendä qanunlılıq häm Ğazzäneñ iminlegen häm totrıqlılığın torğızu öçen säyäsi yaqlaw kürsätte.
Törkiyä öçen bu kileşü diplomatik ciñü genä tügel, ä anıñ tışqı säyäsät prinsiplarınıñ strategik raslanuı da. Yaqın Könçığışta totrıqlı tınıçlıq ike däwlätle çişeleşkä, qanuni Fälästin idaräsenä, humanitar tigezlekkä häm ışanıçlı iminlek garantiyase birüçelärgä bäyle.
İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan inde Törkiyäneñ kileşüneñ ütälüen küzätüçe xalıqara törkemdä qatnaşaçağın ışandırdı. "Allah teläsä, Törkiyä bu kileşüneñ däwamlı buluın täemin itüçe missiyä törkemendä qatnaşaçaq," dide ul.
Bu kileşü Törkiyäneñ töbäktäge diplomatik roleneñ yaña däräcäsen bilgeläde. Anıñ Könbatış häm Üzäk Könçığış partnerları belän konstruktiv êşli aluı - ışanıçlı aradaşçı itep kürsätte. Ägär dä utnı tuqtatu rejimı saqlansa, bu tınıçlıqnıñ säyäsi teläk häm praktika garantiya birüçelärgä nigezlängän buluın isbatlar.
Ğazzägä İzrail höcümnäre tuqtalsa häm barlıq taraflar kileşüne ütäsä, torğızu öçen keçkenä bulsa da, çın mömkinlek birä. Törkiyä öçen bu äxşaqıy ışanıç belän strategik sälätne berläştergän tışqı säyäsätneñ raslanuı, häm Yaqın Könçığış tınıçlığınıñ üzägendä ike däwlätle çişeleşne yañadan urın aşuı bulıp tora.
