İnglizçädäge "love" süze törekçädä "sevgi" häm macarçada (vengr telendä) "szerelem" dip tärcemä itelä, läkin bu töşençä şuşı öç teldä söyläşüçelär öçen ber ük mäğnägä iyäme? Bu sorawğa cawap tabu öçen tikşerenüçelär millionlağan söyläşüçese bulğan zur tellärdän barı tik meñlägän söyläşüçese bulğan tellärgä qädär yaqınça 2 meñ 500 teldän alınğan mäğlümatlärne tikşerde.
Qayçağında toyğılarnı çağıldıru öçen süzlär şul çaqlı üzençälekle, unikal bula, barı tik bilgele ber mädäniyätkä kenä xas kebek kürenä. Mäsälän, almançadağı (nemeś telendäge) "Sehnsucht" süze alternativ tormışqa toyılğan köçle sağışnı belderä häm inglizçädä tiñ süze yuq. Oxşaş räweştä Papua Yaña Gvineyadağı Baining xalqınıñ qunaqları kitkännän soñ öy xucaları xis itkän torğınlıqnı belderü öçen qullanğan "awumbuk" süzeneñ dä başqa teldä êkvivalentı yuq.
Fäqät dönya tellärendä bik küp başqa toyğısal torışqa, êmośional xalätkä isem birelgän häm bu da ğalimnärne bu süzlärneñ mäğnäläreneñ ni qädär yaqın buluı turında uylanırğa êtärä. Bu sorawğa cawap tabu öçen törkem ber süzneñ berdän kübräk mäğnägä iyä buluın häm şuşı törle mäğnälärneñ ul teldä söyläşüçelär tarafınnan konśeptual yaqtan oxşağan torışlarnı belderüçe "parlı" süzlärne qullana.
Mäsälän, inglizçädäge "funny" süze häm kölke häm dä säyer mäğnäsenä turı kilä ala häm ğädättä säyer äyberlärdä yumor tabıla. Urısçada "ruka" süze häm qul häm dä beläk öçen qullanıla, yaponçada "ki" häm ağaç häm dä utın mäğnäsenä turı kilä, fransuzçada isä "femme" häm xatın-qız häm dä tormış iptäşe mäğnäsenä turı kilä.
Tikşerenüçälär parlaştırılğan toyğısal töşençälärneñ çeltären barlıqqa kiterde häm bolarnı tellär belän tel ğailäläre arasında çağıştırıp qaradılar. Näticälär süz mäğnäläreneñ tärcemä süzleklärendä tiñ itep qabul itelsä dä xätta nyuanslarında zur ayırmalar barlığın kürsätte.
Äytik, Avstraneziyä tellärendä "syurpriz" töşençäse "qurqu" belän yaqınnan bäyläneşle bulsa, Könyaq-könçığış Aziyä häm Könyaq Qıtaydağı Tai-Kadai tellärendä "syurpriz" "ömet" häm "teläk" töşençäläre belän bäyläneşle. "Borçılu" töşençäse Hind-Awrupa tellärendä "açu" belän yaqınnan bäyle bulsa, Avstroaziatik tellärdä kübräk "qayğı" häm "ükenü" belän bäyläneşle. Oxşaş räweştä "ğorurlıq" töşençäse dä mädäniyätkä bäyle bularaq uñay yäki tiskäre toyğılar belän bäyle qılındı.
Töp toyğılarnıñ biologik nigeze
“UNC-Chapel Hill”dä êşläwçe psixolog häm neyrologiya dośentı häm mäqäläneñ ölkän avtorı Kristen Lindquist: "Här tel ğailäse toyğıları başqaları belän ber ük räweştä tormağan kebek kürenä häm bu şundıy zur masştabta çınnan da möhim açış", - dip äytte.
Analiz oxşaş parlaştırularğa iyä tel ğailäläreneñ geografik bularaq ber-bersenä yaqın buluın bilgele itte häm bu törlelekneñ säwdä, ciñep alular häm migraśiya qalıpları belän bäyläneşle bula alaçağın alga sörde.
Şulay uq qayber global açışlar da bar ide: böten tellär toyğılarnı küñelgä yatışlı yäki küñelsez täcribälär bularaq häm tübän yäisä yuğarı küsätelü däräcälärenä iyä bulıp bulmawına qarap ayırılıp qaraldı.
Äz sanda tel tübän kisätelü toyğısı bulğan qayğını yuğarı kisätelü toyğısı bulğan açu belän tiñ kürde häm äz sanda tel küñelgä yatışlı toyğı bulğan "bäxet”ne küñelsez toyğı bulğan “ükenü” belän oxşaş bularaq bäyäläde.
Bu – bilgele töp toyğılarnıñ imezüçelärneñ baş miyenä biologik urnaştırılğan digän fikerne yaqlıy. Keşelär meñlägän yıl buyı şuşı töp toyğılarğa yaña täcribälärne östäp alarğa isem quşqannar.
“UNC-Chapel Hill”dän doktorant häm mäqäläneñ töp avtorı Joshua Jackson: "Toyğılarnıñ töp tözeleş blokları bar, läkin keşelär şuşı tözeleş blokların mädäniyätlärebez êçendä meñlägän yıl buyı qamilläştergän, üstergän, - dip äytte - Toyğılarıbıznı niçek ataw şäkelebez, toyğılarnı belderü şäkelebez bu barışnıñ möhim öleşe bulğan häm bügen toyğılarnı belderü şäkelebezdä bu qädär törlelek buluınıñ säbäbe şuşıdır".
