UNESCOnıñ 2025nçe yılnıñ 3nçe noyabr könne ütkärelgän 43nçe Ğomum konferenśiyäsendä qabul itelgän tarixi qarar belän törki tellär “borınğı śivilizaśiyä mirası" dip tanıldı. Bu qarardan soñ Törkiyä Cömhüriyäte Mädäniyät häm turizm ministrlığı belän Törek tele cämğiyäteneñ äydäp baruçanlığında Atatörek mädäniyät, tel häm tarix yuğarı şurasında oyıştırılğan çarada byurokratlar, ğalimnär häm törki cömhüriyätlärneñ diplomatik wäkilläre cıyıldı.
Programmanıñ açılışında çığış yasawçı Törkiyä mädäniyät häm turizm ministrı urınbasarı, fännär doktorı Särdar Çam törek teleneñ aralaşu çarası buludan tış zur śivilizaśiyä küpere buluına basım yasadı. Çam Änkarada qabızılğan fakelnıñ törki dönyadağı mädäni integraśiyäne tizlätäçägen belderde.
"Törek tele islam dine kilgännän soñ da üzeneñ asılın saqlap qaldı"
Açılış çığışlarınnan soñ ütkärelgän utırışta tanılğan tyurkolog professor, doktor Äxmät Bican Ärcilasun törek teleneñ tarixi däwamçanlığına iğtibarnı yünältte. Törekçäneñ "Bayan Çor yazmalarınnan başlap, Könçığış Törkistanda qäğäz östenä yazılğan meñlägän dokument belän 8nçe ğasırdan 10nçı yözyılğa qädär özleksez däwam itüen" belderüçe Ärcilasun bu barışnıñ İslam dineneñ qabul itelüe belän yaña ülçäm qazanuın iskärtep uzdı.
Ärcilasun, töreklärneñ möselman buluı belän Qor’änne üz tellärenä tärcemä itä başlawlarına basım yasap: "Qaraxanlılar çorındağı tärcemälärdä “Allah” süze turıdan-turı “Täñre” dip tärcemä itelgän. Mäsälän, “Lillahi” ğibäräse “ “Tänritä” räweşendä tärcemä itelgän. “Qotadğu beleg” häm “Divane löğatet-törk” kebek şedevrlar belän telebez bar buluın köçle itep däwam itterde”, - dip äytüçe Ärcilasun monnan tış Törkiyädän soñ iñ küp törki xalıqnıñ yaqınça 40 million xalıq sanı belän İranda yäşäwenä iğtibarnı yünältte.
"Śivilizaśiyä yazu belän başlıy: isemläw xatasın tözätergä kiräk"
Professor doktor Äxmät Buran isä törek tarixı belän bäyle Könbatışnıñ urnaşıp qalğan qaraşları häm terminologiyä mäs’älälären quzğattı. Orxon yazmalarınıñ çişelüe belän törkilärneñ barı tik küçmä cämğiyätlär bulmawnıñ, kiresençä utıraq häm śivilizaśiyäle millät buluınıñ isbatlanuın belderüçe Buran: "Śivilizaśiyä yazu belän başlıy häm bezneñ yazma tel tarixıbız İslamğa qädär küpkä aldanraq barlıqqa kilgän", - dip bäyäläw yasadı.
Lingvistik nomenklatura mäs’äläsendä "milli poziśiya” bulırğa tiyeş digän fikerne yaqlawçı Buran tellärneñ üzençäleklären däwlätlärneñ säyäsi yäşäyeşe belän bilgeläw mömkin tügellegenä basım yasadı. Buran “qaraxanlıça” yäki “”uyğırça” kebek ayırmalar urınına bez näq 1876nçı yıldağı Ğosmanlı töp qanunında (Konstituśiyäsendä) yäisä Mäxmüd Qaşğarıy äsärlärendä uzğan kebek telebezneñ isemeneñ gel “törekçä” buluına basım yasarğa tiyeş. Könbatış ğalimnäreneñ tögäl açışların qabul itüe belän bergä ber ük waqıtta alarnıñ yalğış isem birülären tözätü bezneñ burıçıbız”, - dip äytte.
"160 million bäysez köç häm mädäni üz-añ"
Utırışnıñ soñğı bülegendä süz alğan professor, doktor Mostafa Önär 15nçe dekabr datasınıñ ähämiyätenä häm Wilhelm Thomsennıñ 1893nçe yılda borınğı törki-törek yazuın añlawnıñ yoğıntısına iğtibarnı yünältte. Thomsennın taşlardan uqığan "Türk" isemeneñ 1923nçe yılda tözelgän Törkiyä Cömhüriyäteneñ isemendä nigez itep alınuın belderde.
Awraziyä geografiyäsendä 160 millionnan kübräk xalıq sanı belän bäysez törki dönyanıñ zur köç buluın xäterlätüçe Önär mädäni çitläşü mäs’äläsendä dä kisätte: "Bez dastannar häm rivayätlär kebek zur baylıqqa iyä, läkin balalarıbıznı üz mädäniyätebez urınına Garri Potter kebek populyar mädäniyät produktların uqırğa öndibez".
Çara qatnaşuçılarnıñ ğailä fotosürätenä töşüe häm 15nçe dekabrneñ monnan soñğı yıllarda törki dönyada bäyräm ruxında bilgeläp üteler, digän ömet belän tögällände.
