Tämäkeneñ êkologik çığımnarı

Bar dönyada här yıl tabiğattäge milliardlağan tämäke töpçege normal çüp kebek kürensä dä, çınında iñ qurqınıç plastmass qaldıqlardan berse bulıp tora. Filtrlarında bulğan ximikatlar cirne häm su resursların pıçratıp, êkosistemağa ozaq yıllar buyı däwam itäçäk zararlar birä.

Küp keşe şunı belmi – bu töpçeklär tabiğattä küp yıllar buyı yuqqa çıqmıy.

Problema töpçeklärdä genä tügel. Tämäke tötene bülep çığarğan uglerod oksidı, metan häm azot oksidı kebek gazlar hawanı pıçratıp, çista hawanı kimetä.

Ayıruça küp keşe bulğan urınnarda xis itelüçe bu kerlelek barlıq êkosistemanı kislorodsız qaldıra. Qısqası, tämäke sälamätlek probleması ğına tügel. Hawadan alıp suğa, tufraqtan alıp can iyäläre tormışına qadär häryaqlap planetanıñ kiläçägenä yanawçı tirä-yaq moxit krizisı bulıp tora ul.

Tämäkeneñ qurqınıçı turında İstanbuldağı Texnik universitetınıñ Totrıqlılıq bülege başlığı dośent, fännär doktorı Kösä Mutlu belän söyläştek.

Tämäkeneñ keşe sälamätlege genä tügel, şul uq waqıtta tirä-yaq moxit häm klimatka da zur zararınıñ buluın äytüçe dośent, fännär doktorı Kösä Mutlu bolay di: “Tämäkeneñ zıyanın klimat üzgäreşe, mikroplastik pıçranu, su êze, uglerod êze yağınnan bäyäläw bik möhim.”

Dönyada tämäke tartuçılarnıñ haman da küp buluın citkergän dośent kürsätkeçlärne urtaqlaştı: “2010 yılda bilgelängän maqsatlarğa kürä 2025kä qadär 15 yaştän zurraqlarda tämäke tartunı 30%ka kimetü bar ide. läkin global krizislar – pandemiya, klimat, bäreleşlär – bu maqsatka kirtä quydı. 95 million tiräse keşe tämäkene taşlamadı häm äle dä anı tartuçılar sanı – 1 milliard 200 meñ.”

Tämäke sälamätlek kenä tügel, şulay uq citdi êkologik problema.

“Tämäke citeşterüdän alıp taratuğa, qullanudan alıp qaldıqqa äylängängä qadär barlıq êtaplarda uglerod bülep çığara,” – digän dośent Mutlu tübändägeçä däwam itä: “Tämäke üstergän waqıtta qullanıluçı aşlamalar häm igençelek texnikası parnik gazınıñ bülenep çığuın arttıra. Tämäke citeşterü qorılmalarınıñ ênergiya qullanuı monı tağın da üsterä. Ber tämäkene tartqan waqıtta barlıqqa kilüçe töten uglerod dioksidınıñ bülenep çığuına säbäpçe. Bar dönyada qullanıluçı milliardlağan tämäke çınlıqta global uglerod êzeneñ kürenmäwçe läkin möhim öleşen täşkil itä.”

Tämäke tötene keşelärgä häm atmosferağa tiskäre täêsir itä.

Kösä Mutlu bu turıda bolay di: “Êçendäge uglerod oksidı, metan häm azot oksidı kebek gazlar – klimat üzgäreşenä kiterüçe parnik gazları. Bu gazlar cıyılıp, hawa sıyfatın boza, êkosistemalarnıñ tigezlegenä yanıy. Yägni tämäke, anı tartuçı probleması ğına tügel, kollektiv klimat probleması bulıp tora.”

Tämäkeneñ tötene kebek töpçege dä tirä-yaqqa zur zıyan kiterä. Bötendönya sälamätlek saqlaw oyışmasına kürä dönyada yılına yaqınça 4 trillion yarım tämäke töpçege tabiğatkä ırğıtıla.

Dośent, fännär doktorı Kösä Mutlu äytüençä ber tämäke öçen orlıqtan uñışqa, kipterüdän paket xälenä kiterügä xätle yaqınça 3-4 litr su qullanıla. “Bar dönyada yılına trillionnarça tämäkeneñ citeşterelüen uylasaq, tämäke industriyaseneñ su êze citdi ülçämnärgä ireşä,” – di ul.

Monnan tış tabiğattäge töpçeklär nikotin, awır metallar häm toksik ximikatlar belän su resursların pıçratıp, êkosistemağa häm keşe sälamätlegenä turıdan zıyan sala.

San-Diyegodağı State universitetında ütkärelgän ber tikşerenü çınnan da
şaqqattıruçı näticälär birde. Älege tikşerenügä kürä ber litr suğa ber töpçekne ırğıtsaq, suda yäşäwçe can iyäläreneñ yartısı ülä.

Soñğı itep bälki dä iñ yäşeren qurqınıçqa tuqtalıyq – mikroplastiklar.

“Tämake töpçekläreneñ iñ kürenmi torğan häm bälki dä iñ möhim yağı – alarnıñ mikroplastik yoğıntısı. Töpçeklärneñ filtrı śellyuloza aśetatı dip atalğan plastik nigezendäge materialdan tora. Bu material tabiğattä yözlägän yıl yuqqa çıqmıy,” – di Kösä Mutlu.

Ul filtrlarnıñ mikroplastikka äylänüen assızıqlap, ber tikşerenü turında bolay di: “Ütkärelgän ber tikşerenügä kürä tämäkene tartqannan soñ anıñ filtrı här kön yaqınça 100 mikrofibra bülep çığara. Bu mikroplastiklar, mikrofibralar waqıt belän diñgezlär, küllär, tufraqqa quşıla.”

“Mikroplastiklar azıq-tölek çeltärenä kerep, xayvannar häm keşelärgä zıyan kiterä. Bu cähattän tämäke töpçekläre - bügen iñ möhim êkologik problemalardan berse bulğan mikroplastik kerlelek çığanağı.”

Kübebez ber dä uylamağan çınbarlıq bar: ber tämäke töpçege ğasırlar buyı tabiğattä qala, sularnı pıçrata, mikroplastiklarğa äylänä häm azıq-tölek çeltärenä quşıla.

Tämäke – bar keşelek probleması. Çönki anıñ tötene hawabıznı, töpçeklär suıbıznı, tufraqnı pıçrata.